De onverstandigen sterven uit

tekst Peter Handke


regie Jules Terlingen
toneelbeeld Guus van Geffen
licht Guus van Geffen
kostuums Dorine van IJsseldijk
dramaturgie Ronald Venrooy
spel Camilla Braaksma, Carline Brouwer, Arjan Duine, Hubert Fermin, Jimmy Jap-Ngie, Geert de Jong, Hugo Maerten, Robert Prager

Speelperiode
vrijdag 16 maart t/m zaterdag 28 april 2001
première vrijdag 23 maart 2001 in de grote zaal van het Appeltheater

Tevergeefs probeert de machtige en succesvolle ondernemer Quitt uit het keurslijf te breken dat maatschappij en milieu hem opleggen. Vaag is er de notie dat er ooit iets anders was dan aandelen, geld, macht en bedrijfsovernames, zijn er schimmen van herinneringen aan zee, aarde, bloesem, donder.

De identiteitscrisis leidt tot tal van even tragische als hilarische gevolgen. Ze vormen echter geen handicap om het kapitalistisch spel harder dan ooit te spelen. Via kartelafspraken over productie en prijzen met vier andere ondernemers wordt eerst de onderlinge concurrentie afgeschaft. Met als direct gevolg de ondergang van alle kleine concurrenten. Vervolgens blijkt Quitt zich aan geen van de gemaakte afspraken te hebben gehouden. Met als gevolg: het doodconcurreren van de aanvankelijke partners en tot verviervoudiging van het eigen marktaandeel.


Interview Jules Terlingen

Jules Terlingen - artistiek leider van Würz -regisseert op dit moment zijn derde Appelproductie. Na Shout across the River en het door publiek en pers zeer lovend ontvangen Salomé aan het eind van vorig seizoen, werkt hij nu aan De onverstandigen sterven uit van de Oostenrijkse auteur Peter Handke.

Een opmerkelijk stuk. Van een minstens even opmerkelijke schrijver. Voor Handke is niet zozeer het beeld, zijn het niet de dingen waar het om draait, maar de taal. Naast de voorwerpen zelf, bestaat de wereld vooral uit taal waarmee we die voorwerpen beschrijven. In die zin toont hij zich een waardig kind en collega van zijn landgenoten Ludwig Wittgenstein en Thomas Bernhard.

Aan het eind van de tweede repetitieweek zoeken we de regisseur op voor een gesprek.

Handke de smeerlap!

Het verhaaltje is inderdaad simpel. Dat is ook de val waar je bij Handke niet moet intrappen. De anekdote kan nooit de ingang zijn tot begrip van het stuk. Je zult altijd via de taal het stuk moeten binnengaan. En dan vallen je ogenblikkelijk een paar dingen op. In eerste instantie het paradoxale spel met echt en onecht. Waar Shakespeare het op zijn manier ook over had. Die legde ook steeds lagen over elkaar heen. Ook Peter Handke toont zich hierin een sluwe meester. Vandaar dat ik dan ook geneigd ben hem 'Handke de smeerlap' te noemen.

Het is niet alleen het verhaaltje over die ondernemerswereld. Het stuk zit ook vol met dubbelzinnigheden over het toneel, het is in die zin ook een statement over theater. Als er gevraagd wordt wat werkelijk is, en dat wordt op het toneel uitgesproken door een acteur, zet je dat op het spoor van een groot aantal teksten die direct verwijzen naar toneelconventies, naar afspraken die we bij het theater met elkaar hebben gemaakt. Een voorbeeld? 'Een gevoel wordt bij ons na de eerste schrik een methode'. Dat is toch acteurs eigen. Ja toch? En zo wemelt het in de tekst van passages die opgaan voor ondernemers, maar ook een betekenis hebben, al is het vaak een heel andere, binnen de wereld van het theater. Tot en met het einde toe, als Quitt (What's in a name) van het toneel verdwijnt. In die zin heb ik het stuk ook wel een ode aan de scherpzinnigheid genoemd. Omdat het zich op zoveel verschillende niveaus laat lezen en begrijpen.

Ingreep

Anders dan in voorgaande Appelproducties heb ik nu minder de neiging om in de tekst te veranderen. Meestal - en dat weten de acteurs inmiddels wel - gooi ik nog heel wat om. Op grond van wat ik hoor als ze de tekst lezen, op grond van ideeën die zich pas in het begin van de repetitiefase aan me opdringen. Bij dit stuk is dat vrijwel niet het geval. De enige echt grote ingreep die ik gepleegd heb, is er een ten aanzien van de rolbezetting. Quitt, de grote ondernemer, symbool van mannelijke zekerheid wordt gespeeld door Geert de Jong. Natuurlijk heeft dat bepaalde consequenties. Zo verbeeld ik me nu al, en we zijn op dit moment twee weken aan het repeteren, dat ik de neiging heb beter naar Geert te luisteren dan wanneer de teksten door een man zouden zijn uitgesproken. Een man oreert, hij vertoont imponeergedrag. Het uitbraken van tekststromen hoort tot de habitus van de man. Geert gaat in de taal op zoek naar mogelijke vragen en vervolgens naar mogelijke antwoorden. Ik ervaar die omzetting als pure winst. Omdat de taal in een ander licht komt te staan, de taal meer als taal functioneert.

Concreet

Ik refereerde aan het begin van de repetities nog eens aan de bekende flaptekst over dit stuk, dat De onverstandigen sterven uit Handkes meest concrete stuk is. Ik kreeg er niet de handen mee op elkaar. Ze vonden het maar bar ingewikkeld. Ik heb toen uitgelegd hoe ik dat bedoel. De personages hoeven hun aanwezigheid niet te verdedigen. Vanuit hun functie zíjn ze er gewoon. In het psychologisch drama dient iedereen zich te verhouden tot de handeling. Als je als personage in een conflict niets te zoeken hebt blijf je maar even weg. Hier niet. De bediende bedient. En haar echtgenoot hoeft weliswaar niet aanwezig te zijn bij de bijeenkomst die zijn vrouw heeft georganiseerd, maar het is wel zijn huis. Enzovoort. In die zin is het dus heel concreet; ieders zijn ligt in zijn of haar functie omsloten.

Toneelbeeld

In mijn pogingen om de gelaagdheid van het stuk recht te doen en er toch geen zwaar Duits drama van te maken, word ik gesteund door Guus van Geffen, die het toneelbeeld ontwerpt. Vanuit zijn invalshoek op het stuk formuleren we weer heel andere antwoorden. We beginnen eerst de grote zaal helemaal leeg te maken. Vervolgens wordt een podium midden in de zaal geplaatst waaromheen het publiek zit. Dat betekent dus dat niet iedereen dezelfde voorstelling ziet. Niet iedereen kijkt automatisch dezelfde kant op. De toeschouwer wordt gestimuleerd zijn eigen richting te zoeken. Op het podium staan in een carré een aantal banken. Dat betekent dus dat we een min of meer abstracte ruimte creëren waarbinnen we de voorstelling spelen. We bouwen dus wel degelijk de illusie dat op anekdotisch niveau het geheel zich afspeelt in het huis van mevrouw Quitt. De toeschouwer moet echter wel zo creatief zijn om zich die illusie zelf te scheppen. (w.t.)


Persreacties


Haagsche Courant

Superieure ironie.

Des te bewonderenswaardiger dat Jules Terlingen van diens De onverstandigen sterven uit een voorstelling maakt vol tegenwicht; met superieure ironie.

Regisseur Terlingen heeft de dubbele bodems knap en helder blootgelegd en laat De Appel-acteurs een bijna paradistisch dubbelspel spelen, tegen het groteske aan.

Waarbij Terlingen in zijn tekstanalyse fraai alle 'soundbytes' uit de tekst heeft geïsoleerd en ze, met hun eigen toon, een tegendraadse werking in de dialogen laat hebben.

Hubert Fermin in een erg mooie rol als de cynische butler, zowel ondergeschikte heer en meester van de stituatie.

De Appel en Terlingen maken er wel een voorstelling van die kijken en denken tegelijkertijd prikkelt.

 

de Volkskrant

Geert de Jong een formidabele actrice, die, als de zakenvrouw, er zelfs in slaagt aan Handke's abstracte bespiegelingen een zekere suggestieve kracht te geven.

 

de Telegraaf

Handke en wij zijn daarom zeer gebaat bij spelers die de complexe, betonnen teksten doorzichtig kunnen maken. Geert de Jong, …, laat superieur horen hoe dat moet, en ze wordt er in alle opzichten het draai- end rustpunt door van de voorstelling.

Hoe gedistingeerd en afstandelijk Geert de Jong deze rol ook speelt, toch zorgt ze voor een onderhuidse lading van spanning en frustratie waardoor Quitt meer wordt dan alleen een taalmachine.

Goede vondst van regisseur Jules Terlingen om van Quitt, een man bij Handke, een vrouw te maken.

Zowel de confrontaties met Quitts mannelijke collega's als met haar vrouwelijke exemplaar - boeiend rolletje van Camilla Braaksma - winnen er door aan wrijving en weerstanden, wat het stuk heel best kan gebruiken.


[ terug ]