Tantalus - seizoen 2003/2004/2005

van John Barton


tekst John Barton
vertaling Johan Boonen
regie Aus Greidanus sr.
co-regisseur Jules Terlingen
toneelbeeld Guus van Geffen
kostuums Annelies de Ridder
muziek Matthijs Vos en Pepijn Zwaanswijk
regie-assistentie Ingmar van der Bie
spel Marguerite de Brauw, Sacha Bulthuis, Reinout Bussemaker, Carine Crutzen, Hubert Fermin, Aus Greidanus sr., Geert de Jong, Katarina Justic, Judith Linssen, Hugo Maerten, Gaby Milder, Marcel Ott
koor en spel Karien Noordhoff, Judith Pol, Hanneke Scholten, Tineke Schrier, Anne van der Ven
muzikant Pepijn Zwaanswijk


Speelperiode
za 20 december 2003 verlengd t/m zo 31 oktober 2004 in de grote zaal van het Appeltheater
première zondag 28 december 2003


Tantalus: hét theaterevenement van het jaar! bekroond met de NRC Handelsblad Toneelpublieksprijs 2003-2004

Tantalus is de meest opmerkelijke toneelproductie die Toneelgroep De Appel ooit maakte. In een heldere voorstelling van negen moderne stukken wordt een boeiend beeld gegeven van de Trojaanse Oorlog. Dit omvangrijke theaterevenement duurt 12 uur, inclusief 8 pauzes. Hiermee profileert De Appel zich wederom als een gezelschap dat graag eigenzinnige voorstellingen maakt. Nog niet eerder werd in Nederland een toneelstuk gespeeld van die lengte. Gezien de aard van het stuk is Tantalus alleen te zien in het Appeltheater in Den Haag.

Aan Tantalus is 20 jaar gewerkt door de auteur John Barton; mede-oprichter van de Royal Shakespeare Company. De regie is in handen van Aus Greidanus. Hij wordt als co-regisseur bijgestaan door Jules Terlingen.

Tantalus is een soap, een klassieke familiegeschiedenis in veelvoud. Dit meeslepende totaaltheater over de vloek van het geslacht Tantalus en de Trojaanse Oorlog confronteert ons met onze meest basale driften: de zoektocht naar geborgenheid en vrede. Maar ook met het gevecht om macht en rijkdom. Is de mensheid eigenlijk veel opgeschoten de laatste duizend jaar? Is de Trojaanse Oorlog niet gevoerd om precies dezelfde redenen als waarom hedendaagse oorlogen noodzakelijk worden geacht?

De negen stukken zijn verdeeld in drie delen: de aanloop naar de oorlog, enkele episodes tijdens de oorlog en de nasleep. Ieder stuk krijgt zijn eigen stijl en vormgeving. Het publiek zal verbijsterd zijn door de diverse metamorfoses die het Appeltheater in twaalf uur ondergaat. Tantalus is met veel raffinement en humor geschreven. Het einde van ieder deel maakt je zeer nieuwsgierig naar het vervolg.

John Barton regisseerde bij The Royal Shakespeare Company (RSC) tal van klassieke stukken, vooral oude Grieken en Shakespeare. Hij is met name bekend vanwege zijn bemoeienis met enkele grote projecten waarmee de RSC de laatste decennia veel naam heeft gemaakt, waaronder The Greeks en The Wars of the Roses. Tantalus werd slechts tweemaal eerder opgevoerd. De wereldpremière in oktober 2000 in het Amerikaanse Denver was een samenwerkingsverband tussen de Royal Shakespeare Company en The Denver Center For The Performing Arts. Later was de voorstelling nog te zien in Londen. 


Inhoud in het kort


12 uur durende theatermarathon

Generaties lang werkt de vloek die Zeus uitriep over het geslacht van Tantalus door. Ook zijn achterkleinkinderen Agamemnon en Menelaos krijgen ermee te maken. In zijn toneelcyclus Tantalus werkt auteur John Barton hoofdzakelijk hún wederwaardigheden uit. Niet toevallig, want zij zijn de hoofdrolspelers in de meest veelzijdige en fascinerende episode uit de Griekse mythologie, de Trojaanse Oorlog. De Griekse koningen hebben gezworen elkaar bij te staan mocht ooit iemand de mooie Helena, uiteindelijk toegevallen aan Menelaos, proberen te schaken. Als deze door de Trojaanse prins Paris heimelijk wordt meegevoerd naar Troje, worden dan ook ogenblikkelijk alle Griekse vorsten opgetrommeld om dit onrecht te herstellen.

Tantalus is onderverdeeld in drie delen: Het uitbreken van de oorlog, De Oorlog en De thuiskomsten. De eerste drie stukken (Apollo, Telephos en Iphigeneia) behandelen episodes in de voorbereidingsfase. Tal van onwillige koningen moeten worden overgehaald, de goden moeten gunstig worden gestemd opdat de goede wind opsteekt en het leger moet zich hergroeperen nadat de vloot aanvankelijk op de verkeerde kust was geland. Het middenstuk (Neoptolemos, Priamos, Odysseus en Kassandra) speelt in het tiende jaar van de belegering van Troje. De helden raken vermoeid en zowel de leider in het Griekse kamp Agamemnon, als de koning van Troje, Priamos, probeert door onderhandelen en het uitruilen van de ooit door de Grieken geroofde prinses Hesione tegen Helena, een einde aan de strijd te maken. De gematigde krachten leggen het echter af tegen de sluwheid van Odysseus die de list met het houten paard bedenkt. Het resultaat is de overwinning van de Grieken, de verwoesting van de stad en het vermoorden van haar inwoners. Alleen de vrouwen die deel uitmaken van de koninklijke familie worden gespaard. Zij worden verdeeld onder de Griekse koningen en als oorlogsbuit mee naar huis genomen.

In de laatste delen (Hermione en de samengevoegde delen Helena en Erigone) worden episodes behandeld die kunnen worden gerekend tot het naspel van wat er tijdens de oorlog is gebeurd. Bovendien komt er eindelijk een einde aan de bijna dwangmatige keten van moord, wraak en vergelding, doordat Orestes (zoon van Agamemnon en Klytaimnestra) trouwt met Erigone, de dochter van zijn overspelige moeder.

Naast een episch oorlogsverhaal is Tantalus niet alleen het verhaal van drie families, maar ook een spel van en met de verbeelding. De cyclus begint met een groep vrouwen die elkaar, geholpen door een dronken dichter, verhalen vertellen. Oude mythen, over hoe 'het' allemaal is begonnen. De verteller sleept de toehoorders steeds dieper zijn verhaal in. Al vertellend zet hij aanvankelijk de verschillende personages alleen een beetje aan. Gaandeweg echter identificeert hij zich dermate met zijn figuren dat ze steeds meer een eigen leven gaan leiden en een steeds zelfstandiger plaats innemen, waardoor ze ook zonder tussenkomst van de dichter kunnen bestaan. Een prachtig voorbeeld van de geboorte van het drama vanuit de magie van de vertelling.

Script

[ download ]

Persreacties


NRC Handelsblad

De Appel schittert in moderne Tantalus.

Toneelgroep De Appel maakt er in zijn Scheveningse theater een indrukwekkend evenement van; een perfecte toneeldag waarin de bezoeker zich volledig kan onderdompelen in de Griekse mythes.

Tantalus biedt een rijkdom aan prachtige beelden, sterke verhalen, aansprekende personages, een spel met de verhalen uit het verleden en de moraal van het heden, in steeds andere registers, van luim naar ernst en terug, in een altijd lichte en heldere toon. De verschillende delen zijn afwisselend genoeg om de spanning erin te houden, en bevatten voldoende spiegelingen, herhalingen en rode draden om de eenheid te bewaren.

Het is een wonder hoe alleen al door de aankleding ieder gedeelte een totaal andere kleur en sfeer heeft. De spelers beginnen in vrijetijdskleding, met wat attributen uit de verkleedkist, en het wordt vervolgens steeds weelderiger, tot aan de schitterende pruikentijd-kostuums van het Trojaanse hof. Dan volgt weer een strak bedrijf in overheersend bloedrood, en een strafzaak in zwart en wit. Zo wisselt regisseur Aus Greidanus ook de toneelstijlen af, van verteltheater tot psychologisch spel, groepsscènes en intieme monologen.

Barton kijkt uitdrukkelijk met moderne ogen naar de mythes. 'Grieks' vervangt hij door 'Westers' en hij introduceert rustig het moderne concept 'oorlogsmisdaad' in de bloederige oudheid.

De tweede en mooiste helft van Tantalus is bijna geheel voor de vrouwen, die bij Barton een veel actievere en complexere rol in de nasleep van de oorlog hebben dan bij zijn Griekse bronnen.

de Volkskrant

Een oorlog als spectaculaire marathonsessie.

Van elf uur 's morgens tot pakweg tien uur 's avonds (acht pauzes inbegrepen) stort de groep zich op de fraaie interpretatie die de Britse regisseur John Barton maakte van de zogenoemde Epische Cyclus: de overgeleverde klassieke verhalen rondom de oorlog, de betrokkenen, hun familie, hun geschiedenis en hun beweegredenen.

Van de versnipperde informatie die Barton ter beschikking stond, kneedde hij een geordend, mooi geschreven geheel.

Regisseur Aus Greidanus bewerkte het stuk van elf naar negen delen en kortte hier en daar nog wat in om uiteindelijk te komen tot zijn enscenering van Tantalus, een klus waarmee hij alleen al voor wat betreft omvang en flair respect afdwingt.

Die omvang en de algehele onderdompeling die je ondergaat is tegelijkertijd ook een van de meest bijzondere aspecten van Tantalus; eenmaal binnen raak je in een soort Tantalus-trance, die je de tijd doet vergeten.

De aankleding is als vanouds fraai, theatraal en af en toe spectaculair, van personages net zo goed als van de piste.

De meeste spelers spelen behendig meerdere rollen; hooguit dat het een paar minuten gewenning kost, daarna is het genieten van aloude verhalen rondom drie families. Waarbij - en dat is het aardige - ook andere invalshoeken aan bod komen dan die al bekend waren uit de afzonderlijke klassieke tragedies.

De woordenwisseling tussen Odysseus en bevelhebber Agamemnon over het paard van Troje is een van de hoogtepunten van stuk vier; Hubert Fermin als de geslepen Odysseus en Hugo Maerten als de aarzelende Agamemnon worden hier prikkelend tegenover elkaar gezet.

Fermin maakt sowieso indruk; als de breekbare koning Priamos, en op z'n mooist en vileinst in de confrontatie met de indrukwekkende Trojaanse Vrouwen - en hun koningin Hekabe, een glansrol van Sacha Bulthuis.

... geslaagd project. De ontwapende scène waarin Bulthuis en Greidanus over het einde bakkeleien, is opeens nog onverwacht snel daar.

Haagsche Courant

Tantalus refereert aan een oervorm van theaterbeleving: met z'n allen een hele dag lang naar een gigantische vertelling.

... als een antieke soap, met elk van die afzonderlijke stukken als afleveringen met een 'cliff hanger' aan het slot. Bij Toneelgroep De Appel heeft Aus Greidanus dat soap-element nog versterkt. In een voorstelling die steeds wisselt van kleur en toon.

Bartons blanke verzen bewegen hier van pseudo-klassiek naar nonchalant modern in de manier waarop vooral Sacha Bulthuis en Hugo Maerten hun tekst benaderen...

Dit is een familiesaga à la Peyton Place, The Onedin line, North and South. Maar ook de familiesaga van de wereld, want steeds besef je dat er niet zoveel veranderd is.

Het eigen theater aan de Duinstraat is weer grondig verbouwd. Het toneel heeft de vorm van een amfitheater, de ronde vloer blijkt deels omhoog te kunnen, met een kroonluchter van licht erboven en een verhoging en verdieping van het speelplan daaronder.

... van die rollen blijven er een aantal huizenhoog overeind: de knap volgehouden Agamemnon van Hugo Maerten. De gestaalde glimlach van Geert de Jong als Klytaimnestra die de problemen onder de keukenmat veegt. De schrikbarende herkenbaarheid van de diplomatie in de sluwe overlever Odysseus van Hubert Fermin. En de oude, alleen maar in termen van oorlog denkende 'beroepsmilitair' Peleus van Aus Greidanus zelf.

... een uitputtende theatrale vertelling met vele gezichten , verstild tot exuberant uitbundig.


Trouw

... in het Appelproject is een prachtige centrale rol gegeven aan de voedster van Sacha Bulthuis, die al die verstikte, uiteengereten kindertjes uit de verhalen terzijde van het toneel zit te maken uit poppen van stro die ze in lange repen stof bakert.

Wat evenwel de voorstelling echt tot een belevenis maakt waarin de tijd vliegt, is het decor van Guus van Geffen.

... het decor is een fascinerend architecturaal spel waar je niet op uitgekeken raakt.

De Appel heeft het spektakel niet geschuwd: de grote kaart van het oorlogsgebied, getekend op de vloer, maakt later plaats voor de grote plas bloed van de afgeslachte Trojanen, weer later voor de striemende regen van het onherbergzame Thracië, om te eindigen in de rechtersstoel in het heiligdom van Apollo in Delphi.

... de acteurs beitelden in hun personages die dualiteit, die tegengesteldheid van karakter, uit: ... Allemaal knap en goed.

... het blijft fun.

de Telegraaf

Tantalus toegankelijke theatermarathon.

Een interessante cyclus van wraak en weerwraak werd het, herverteld in klare taal.

Ontwerper Guus van Geffen bedacht ingenieuze manieren om het toneel in elk van de negen scènes een eigen gezicht te geven.

De aanleiding, het verloop en de afwikkeling van de Trojaanse Oorlog worden in deze voorstelling in hapklaren brokken geserveerd.

... De Appel kiest daarbij voor een humorvolle insteek.

Een project als dit staat of valt toch al met acteurs die hun (wisselende) rollen smoel kunnen geven. Aus Greidanus is zo iemand. De man die deze voorstelling met hulp van Jules Terlingen regisseerde, schept ook in zijn spel rust en ruimte. In de rol van dichter slaat hij bruggen tussen de afzonderlijke verhalen, als de ouwe rot Peleus paart hij niet aflatende krijgslust aan een melancholiek liefdesverlangen.

... Sacha Bulthuis, die andere Appel-veterane, biedt in een dubbelrol als Hekabe en voedster soortgelijke kwaliteiten. Enerzijds dompelt zij zich onder in haar personages, tegelijkertijd behoudt zij tegelijk een zekere ironische afstandelijkheid.

Generaal Agamemnon krijgt in Tantalus misschien nog wel de meeste doortekening. Deels is dat te danken aan de inhoud van de rol, maar vooral ook de verdere invulling ervan door Hugo Maerten verdient alle lof.

Hubert Fermin toont zich als Odysseus vastbesloten en sluw, terwijl hij als de bejaarde Trojaanse koning Priamos juist treffend diens vertwijfeling en verwardheid verbeeldt.

Ook Carine Crutzen en Reinout Bussemaker weten uitstekend het evenwicht tussen passie en pose te bewaren, net als Marcel Ott in een reeks kleinere rolletjes.

De Appel biedt uitzicht op een kleurrijk en afwisselend landschap. Zowel in letterlijke zin (dankzij het gevarieerde toneelbeeld, het sfeerversterkende geluidsdecor en de bijzondere kostuums van Annelies de Ridder) als in morele zin. De mens, de goden en het lot zijn hier samengebracht in een intrigerend spel met tal van mooie momenten. Waard om gezien te worden, al kost het een dag.

Parool

Guus van Geffen ontwierp deze arena, die een ogenschijnlijke eenvoudige vorm heeft, maar in de loop van de voorstelling bijzonder veelzijdig en vindingrijk blijkt.

De Appel verdient alle lof dat het de tanden in zo'n omvangrijk project gezet heeft. Tantalus is zeker een uniek theaterevenement, waarin de geschiedenis van de Grieks-Trojaanse oorlog en het vervloekte Tantalische geslacht dat deze oorlog voert op een toegankelijke manier voor het voetlicht brengt.

Actrices Carine Crutzen (Andromache) en Sacha Bulthuis (Hekabe) kunnen in relatief korte tijd hun rollen uitbouwen tot creaties, en zorgen voor de aangrijpendste scènes van de voorstelling.

Tantalus wordt gespeeld door een relatief kleine spelersgroep van negen acteurs en zeven koorleden, zodat allen twee of drie grote rollen spelen. Het creëert daardoor een intimiteit die Tantalus zeker ten goede komt.

John Barton en Aus Greidanus hebben van Tantalus ook een ode aan de vertelkunst gemaakt.

... Sacha Bulthuis en Aus Greidanus zitten samen op tuinstoeltjes om een fles wijn. Ze vertellen een verhaal, en maken zo duidelijk dat de kracht van het theater gelegen is in het vertellen van verhalen. Dat heeft De Appel met haar hele kunnen duidelijk gemaakt.


[ terug ]