Het stinkt in Peyton Place

de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 1 mei 2003

door Marian Buijs

Regisseur Jules Terlingen raakte kortgeleden in de ban van het fenomeen Peyton Place. Voor zijn toneelbewerking bij Würz baseerde hij zich vooral op het boek. 'Het gaat mij om het mechaniek waarmee zo'n gemeenschap tragedies incasseert - en daar vervolgens compleet overheen praat.'

Met een grijze pruik, een dikke buik en grote bretels beent hij de speelvloer op, op zoek naar zijn dochter bij wie hij een kind heeft verwekt. Brullend roept hij haar naam: 'Selena. . .' Een stiefvader die incest pleegt, niet de leukste rol die de regisseur in zijn eigen voorstelling speelt. Maar een ogenblik later verschijnt hij opnieuw, onherkenbaar. Met een blond herenkapsel, strak in het pak, als de grote verleider, dokter Rossi. De buitenstaander die verwonderd kijkt naar wat er om hem heen allemaal gebeurt.

In Peyton Place speelt Jules Terlingen (1957) niet alleen een dubbelrol hij doet tevens de regie en ook de toneelbewerking komt uit zijn koker. 'Eigenlijk is het teveel, die twee rollen', zegt hij na de repetitie. 'Tegelijkertijd moet ik het overzicht houden. Maar er was geen geld voor nog een acteur. Dus dacht ik: vooruit.'
Peyton Place. Herinneringen aan de oermoeder van alle soaps dringen zich op. De serie die het leven in een Amerikaans provinciestadje schilderde. Vanaf 1964 zaten alle Amerikaanse huismoeders drie avonden per week een half uur lang aan de buis gekluisterd.

Het was de eerste Amerikaanse soap die 's avonds werd uitgezonden en die acht jaar later ook in Nederland het gesprek van de dag zou worden.
De serie die Mia Farrow lanceerde als de jonge, onbedorven Allison Mackenzie. Met haar lange haar en haar onschuldige koppie viel ze ook Frank Sinatra op, die haar niet lang daarop ten huwelijk vroeg - waarna ze uit de serie verdween. De soap ook die Ryan O'Neal beroemd maakte als Rodney Harrington, vriendje van Allison en zoon van de industrieel die de hele stad in zijn macht had. De stad waar zich allerlei duistere zaken afspeelden achter gesloten deuren.

Terlingen groeide zelf op in Amstelveen. 'Dan hoef ik je niets meer te vertellen. Het was toen nog een dorp waar iedereen alles wist van iedereen, maar waar niets hardop werd gezegd. We woonden in zo'n KLM-wijk, mijn vader was piloot, een op-en-top katholiek gezin. Zeven kinderen. Ik heb daar een ongelooflijk overzichtelijke jeugd gehad, de zorgen bleven beperkt tot wat je aan moest trekken met Pasen. Maar je hoorde van alles fluisteren. Pastoors die er ineens vandoor gingen, kapelaans die verdwenen, het was allemaal heel heimelijk.'

Amstelveen is zijn Peyton Place. 'Zo'n gemeenschap waar van alles broeit. In de jaren zeventig is dat allemaal ontploft: mijn ouders gingen uit elkaar, de kerk verdween. Plots kwam de buitenwereld binnen en daarmee raakte je je eigen basis min of meer kwijt.'

Op het idee van Peyton Place kwam hij na een voorstel van zijn dramaturg om Zomergasten van Gorki te gaan doen. 'Ik had op dat moment weinig zin in weer een klassiek stuk. Wat me wel aanstond was het idee van zo'n benepen gemeenschap.'

'Toen schoot me dat gemuts en gedoe van Peyton Place te binnen. Als kind, bij het naar bed gaan, zag ik flarden, vanachter de stoel van mijn moeder. Het was 1967, ik was tien, elf. Ik weet nog dat Elliot Carson uit de gevangenis werd ontslagen en dat hij niet meer wist hoe hij zijn stropdas moest strikken. In die tijd was ik misdienaar in de kerk en ik droeg dus ook een stropdas. Dat een oude man niet meer met zo'n das overweg kon maakte indruk op mij.'

Hij ontdekte het boek. Gepubliceerd in 1956 was het Amerika's eerste echte bestseller. In een tijd waarin de gemiddelde verkoop van een nieuwe roman zo'n tweeduizend exemplaren was. werden er van Peyton Place de eerste tien dagen al 60 duizend verkocht. Tegen het eind van dat jaar had één op de 29 Amerikanen het boek in huis, waarmee het de top van de bestsellerslijst haalde waar het ruim een jaar bleef staan.

Critici vonden het vies, goedkoop en moreel vergif. De jonge schrijfster, Grace Metalious, schreef openlijk over de seksuele verlangens van vrouwen. Hypocrisie, sociale ongelijkheid en macht van de hogere klassen, alles wat gewoonlijk onder het vloerkleed werd geveegd, zette de schrijfster in het volle licht.
Het verhaal draait om drie vrouwen: Allison MacKenzie, een jong meisje, opgegroeid zonder vader, die droomt van een toekomst als schrijfster. Haar werkende moeder, Constance, is eenzaam en leeft met de angst dat haar relatie van weleer met een getrouwde man alsnog ontdekt zal worden en hun leven zal ruïneren. En Selena Cross, een meisje wier schoonheid, intelligentie en sensualiteit opvallen in de stad. Selena heeft ook een geheim: de incestueuze verhouding met haar stiefvader die een kind bij haar verwekt.

Probeerde Metalious in het preutse Amerika van toen juist de sensualiteit van vrouwen in de openbaarheid te brengen, in de televisieserie die in 1964 volgde, kwamen we terecht in een mannenwereld waar vrouwen gewillig wachtten op de terugkeer van hun man. Alle scherpe kantjes werden gladgeslepen. Geweld, armoede en alcoholisme werden geschrapt. Net als Selena's abortus. In plaats van een hard portret van de stad, werd het een ode aan het kleinsteedse leven in een Amerikaanse provinciestad. Geen dronkaards, geen lelijke oude vrouwen. Alleen jeugdige charme en zoetsappige romantiek. De serie trok 60 miljoen kijkers, een derde van alle Amerikanen.
512 Afleveringen waren er, het boek telt bijna vijfhonderd bladzijden. Terlingen baseerde zich vooral op het boek en pikte daar de grote lijnen uit voor zijn bewerking. 'Zo'n hele reeks dramatische gebeurtenissen - dat blijkt best lastig op het toneel, daar heb je toch de neiging op één drama in te zoomen.'

'Moord, abortus, incest, door de snelheid waarmee die tragedies voorbij komen, worden ze gereduceerd tot hobbels. Het gaat mij vooral om het mechaniek waarmee zo'n gemeenschap alle tragedies incasseert en er vervolgens compleet overheen praat. Iedereen ziet het gebeuren, niemand weet er goed raad mee en men begint vervolgens over het weer. Dat hoort voor mij erg bij die tijd.'

Toneel begon voor Terlingen bij de amateurclub in Amstelveen. Hij regisseerde er regelmatig. Op zijn achttiende ging hij rechten studeren, vijf jaar later hield hij ermee op. Tot afgrijzen van zijn vader stapte hij over naar de regie-opleiding van de Amsterdamse Theaterschool. Tegelijkertijd werkte hij als taxichauffeur. Tien jaar lang. 'Kwam ik voorrijden in een Chevrolet Caprice Classic om even een stukje in elkaar te zetten. Die parkeerde ik dan dubbel voor de school.'

Tot zijn veertigste werd Terlingen jong en aanstormend genoemd. Nu is dat over. Sinds 1991 heeft hij een eigen gezelschap, Würz, waar hij met een vaste club acteurs voorstellingen maakt. 'Een paar jaar geleden waren we op een punt waarop er geen geld meer was. De dramaturg en ik zuchtten na liters bier: 'Dat was dan Würz'. Maar ineens kwam de gemeente Den Haag over de brug en nu hebben ze een kantoor met iemand die 'goedemorgen met Würz' zegt.

Op donderdagavond repeteren de acteurs voor het eerst in kostuum, met schmink en pruiken. Moeiteloos doemt er het tijdsbeeld op, meteen herken je de figuren: Constance MacKenzie, de vrouw die haar leven lang een fatsoenlijk verleden hoog heeft gehouden, terwijl ze haar dochter kreeg van een getrouwde vent. De charmante dokter Rossi, de buitenstaander die alles in het stadje ondersteboven gooit. En Elliot Carson, hoofdredacteur van de plaatselijke krant.

Vooral de jonge vrouwen wekken de jaren vijftig tot leven: petticoats, sleehakken, opgetoefde kapsels. Borsten, geprangd in puntige BH's die eigenwijs naar boven steken. Alles ademt een vreemd soort onschuld - maar intussen. De muziek uit de film, gemaakt in 1957, hoor je bijna voortdurend onder de dialoog. Daardoor heb je als toeschouwer ongemerkt het gevoel naar televisie te kijken.

In de grote ruimte van een voormalig bankgebouw in Den Haag met monumentale pilaren houden ze elkaar voortdurend in de gaten. Niets wordt openlijk gezegd, allemaal proberen ze een ideaal op te houden. 'Volgens mij herkent iedereen dat hypocriete gedrag. Ze zien op het toneel wel een Peyton Place dat meer stinkt dan je zou willen. Dit appelleert aan een herinnering die mensen van mijn leeftijd hebben aan die serie, aan die tijd. Allemaal hebben we daar iets van meegenomen in ons leven. En ik ben benieuwd wat die herinnering oplevert.'

[ terug naar de Peyton Place pagina ]